Statystyki udostępniane przez Google pozwalają się dowiedzieć wielu ciekawych informacji na temat użytkowników strony internetowej. Jedną z nich są wyniki wyszukiwania, które doprowadziły czytelnika na stronę. Część pytań wpisywanych do przeglądarki jest bardzo ogólna, a część szczegółowa. Dlatego postanowiłem spróbować udzielić odpowiedzi na jedno z pytań skierowanych do wujka Googla. Być może osoba, które je zadała trafi jeszcze raz na moją stronę.

Które jednostki wojskowe w 1930 r. posiadały na zielonych pagonach oznaki skrzyżowanych karabinów?

Odpowiadając żartem – żadna. Dlatego, że oznaki przedstawiające skrzyżowane karabiny były noszone na kołnierzach, a nie naramiennikach.

Opis historii oznak szkół podoficerskich – bo o nich mowa – tradycyjnie rozpoczyna się od oznaki wprowadzonej rozkazem z dnia 1 listopada 1919 roku. Okazuje się jednak, że inicjatywę w kierunku ustanowienia oznaki dla szkół podoficerskich podjęto nieco wcześniej. Podczas kwerendy w Centralnym Archiwum Wojskowym natrafiłem na zespół dokumentów związanych z inicjatywą ustanowienia oddzielnego umundurowania i oznaczenia dla uczniów Obozu Szkół Podoficerskich w Dęblinie. Projekt wysunięty w pierwszej połowie kwietnia przez komendanta Obozu, majora Włodzimierza Maksymowicz-Raczyńskiego zakładał wprowadzenie osobnych czapek i oznaczeń na kołnierzach dla kursantów Obozu. Oznaczenia składać się miały z liter SP lub SPd wykonanych w złotym metalu. Ich wysokość określona była na 15-20 mm. Trudno dziś jednoznacznie określić jak dokładnie miały wyglądać wspomniane inicjały, ponieważ zachowała się większa liczba projektów proponowanych przez osoby związane z Obozem. Pomysłu nie udało się przeforsować, a to zapewne ze względu na podobieństwo proponowanych oznak z oznaczeniami używanymi przez szkoły podchorążych.

Dopiero później pojawia się, zatwierdzona we wspomnianym rozkazie zatytułowanym „Przepisy ubioru polowego Wojska Polskiego”, oznaka szkół podoficerskich. Wizerunek oznaki stanowi wieniec laurowy z dwoma skrzyżowanymi karabinami. Czyli coś więcej, niż w pytaniu. Myślę jednak, że jego autorowi chodziło właśnie o ten symbol. Kolby karabinów schowane są pod wieńcem, natomiast lufy wyeksponowane nad nim. Oznaki noszone miały być na kołnierzach kurtek mundurowych i płaszczy. Na podstawie przedstawienia oznaki w rozkazie ją ustanawiającym i zachowanego materiału ikonograficznego można przyjąć iż oznaka powinna być pochylona w prawo pod kątem 45 stopni względem dolnej krawędzi kołnierza.

Najpowszechniej oznaki szkół podoficerskich wykonywane były z białego metalu i mocowane na dwa wąsy przylutowane do jej rewersu. Spotyka się jednak oznaki wykonane bajorkiem. Stanowią one w moim przekonaniu wyjątek od zasady. Jedną z takich oznak prezentuje załączone zdjęcie. Warto zwrócić uwagę iż utrudnienia wynikające ze specyfiki szycia nicią bajorkową nie pozwoliły na prawidłowe odwzorowanie oznaki i kolby karabinów znalazły się nad wieńcem.

Skoro wiemy już o czym mówimy, przejdźmy do odpowiedzi na zasadniczą część pytania. Które jednostki nosiły taką oznakę?

kompanie szkolne
Omawiane oznaki były noszone przez uczniów kompanii szkolnych, potocznie nazywanych pułkowymi szkołami podoficerskimi. Określenie to nie jest do końca prawidłowe, bowiem mogła to być np. „szkoła podoficerska 12 Pułku Piechoty”, jak i „szkoła podoficerska 3 Dywizjonu Żandarmerii”. Bardziej prawidłowe wydaje się być więc określenie iż były to szkoły podoficerskie, zorganizowane w kompanie szkolne danych jednostek. Należy koniecznie zaznaczyć, że nie we wszystkich kompaniach szkolnych noszono takie oznaki. Najpopularniejsze były w piechocie, gdzie organizowano największą ilość tego typu szkół podoficerskich. Od początku lat trzydziestych przyjęła się tam praktyka iż kurs trwał od września do marca roku następnego.

baterie szkolne
W pułkach artylerii, artylerii przeciwlotniczej i dywizjonach artylerii konnej, odpowiednikiem kompanii szkolnych były baterie szkolne. Stanowiły one szkoły podoficerskie tych formacji. Noszono w nich oznaki szkół podoficerskich według omówionego wzoru, ale także oznaki nieregulaminowe nawiązujące do symboliki oznaki szkół podoficerskich. Z tego też względu spotkać można oznaki w postaci wieńca z liści laurowych (po lewej) i dębowych (po prawej) zwieńczonego orłem w koronie. Wewnątrz wieńca zamiast skrzyżowanych luf karabinowych można zobaczyć nawiązujące do symboliki artyleryjskiej dwie skrzyżowane lufy armatnie, a pod nimi gorejący granat. Takie oznaki były bite w blasze i mocowana na dwa wąsy. Pewien problem w mocowaniu oznaki stanowiły proporczyki noszone na kołnierzach uczniów szkół podoficerskich dywizjonów artylerii konnej. Dostępny materiał ikonograficzny dowodzi, iż oznakę mocowano w tych szkołach na proporczyku lub w rancie kołnierza – na wężyku. Przypuszczalnie wybór sposobu mocowania zależał od zwyczaju przyjętego w danej jednostce. W 1 Pułku Artylerii Górskiej, który posiadał własną oznakę kołnierzową, uczniowie szkoły podoficerskiej nosili oznakę pułkową lub pozostawali bez oznaczeń.

szwadrony szkolne
W pułkach kawalerii, strzelców konnych i szwoleżerów odpowiednikiem kompanii szkolnych były szwadrony szkolne. W tych formacjach poza regulaminową oznaką stosowano aż dwa typy nieregulaminowe. Typ pierwszy był zdecydowanie popularniejszy. Składał się na niego wieniec z liści laurowych i dębowych, zwieńczony orłem w koronie, niemal identycznym jak w przypadku nieregulaminowych oznak baterii szkolnych. Z tą jednak różnicą, iż wewnątrz wieńca uwidoczniono skrzyżowane szablę i włócznię. Być może miała to być lanca, jednak szeroki grot przypomina w moim przekonaniu bardziej włócznię. Oznaka bita była w blasze i mocowana na dwa wąsy. Wzór ten spotyka się często na zdjęciach archiwalnych. Na ich podstawie można przypuszczać, że najczęściej noszony był na proporczyku pułkowym, w dolnej jego części.

Znacznie rzadziej noszony był typ drugi, przedstawiający dwie skrzyżowane szable otoczone wieńcem laurowym. Pomimo intensywnego zainteresowania tematem nie udało mi się dotrzeć do zachowanego egzemplarza tej oznaki, o którym był bym przekonany, że z pewnością jest oryginalny. Na rynku kolekcjonerskim pojawiają się jedynie prefabrykaty. Są to najczęściej wytłoczki w blasze, przed wycięciem. Jedynie ze względu na zachowany materiał ikonograficzny nie ulega wątpliwości, iż oznaka taka była noszona. Nieregulaminowa oznaka typu drugiego noszona była na kołnierzu zarówno na proporczykach pułkowych, jak i bez nich.

Poza tym funkcjonowały oznaki szkół podoficerskich dla małoletnich, które mam nadzieję uczynić przedmiotem odrębnego wpisu.

Równolegle z działaniami zmierzającymi do utworzenia w ramach Dowództwa Szkół Jazdy Wojska Polskiego Oficerskiej Szkoły Jazdy, starano się o otworzenie Podoficerskiej Szkoły Jazdy i Szkoły Podchorążych Jazdy. Starania o szkołę podoficerską rozpoczęto już w połowie stycznia 1919 roku i planowano ją otworzyć w połowie lutego. Niestety ze względu na obiektywne trudności, a w szczególności problemy lokalowe, nie udało się zrealizować tych zamiarów. Co więcej, pod koniec lutego zrezygnowano z planów utworzenia Szkoły Podchorążych Jazdy. Ostatecznie szkołę udało się zorganizować na przełomie kwietnia i maja. Do szkoły przyjmowanych miało być po 4 szeregowych z każdego pułku ułanów i po 1 szeregowym z samodzielnych szwadronów. Po przybyciu do szkoły mieli być zorganizowani w dwa szwadrony szkolne. Czas trwania kursu oznaczono na 6 miesięcy. Najwyraźniej efekty nauki nie były zbyt pomyśle, ponieważ w połowie września 1919 roku utworzono 6 tygodniowy kurs dla absolwentów Podoficerskiej Szkoły Jazdy.

Odznaka pamiątkowa szkoły jest bardzo rozbudowana graficznie. Jej podstawę stanowi podkowa z napisem „STARA · 1 · V · 19 19 · 1 · IX · WIEŚ”. Jest to oznaczenie miejsca i daty trwania kursu. Nad podkową umieszczone są inicjały „SPJ” zwieńczone koroną. Element ten w swej symbolice wyraźnie nawiązuje do inicjałów warszawskiej Szkoły Podchorążych i tak należy rozumieć nieprawidłową kolejność inicjałów. Stąd też biorą się powszechne nieporozumienia skutkujące błędnym odczytaniem inicjałów, jako „Szkoła Podoficerów Jazdy”. Pod inicjałami, a na powierzchni podkowy uwidoczniono cyfrę „I”. Z pewnością miała ona oznaczać kolejny kurs szkoły. Jako że odbył się tylko jeden kurs, nie ma odznak z innymi cyframi. W tle podkowy umieszczone są dwa białe proporczyki, z czerwonym paskiem pośrodku. W centralnym punkcie odznaki, wewnątrz podkowy uwidoczniona jest ułańską rogatywka.

Odznaka występuje w zasadniczej odmianie, wykonanej z białego metalu. Proporczyki emaliowane są na biało i czerwono. Mocowanie na słupek z zakrętką. Odznaki przeznaczone dla instruktorów posiadały nazwisko instruktora rytowane na rewersie. Co ciekawe, w obrocie kolekcjonerskim pojawiają się dość powszechnie odznaki z napisem INSTR OFIC na proporcach. W moim przekonaniu są to falsyfikaty wykonane na szkodę kolekcjonerów. Wobec nielicznej kadry Podoficerskiej Szkoły Jazdy można też wykluczyć aby pojawiały się tak powszechnie. Szacunkową ilość instruktorów w szkole oceniam na nie więcej jak pięciu oficerów. Czy w takich okolicznościach warto było tworzyć dla nich odrębny wzór odznaki?

Oficerska Szkoła Jazdy nr 1 w Warszawie została zorganizowana na początku marca 1919 roku. Jej pierwszym dowódcą był powołany na to stanowisko od 10 marca, pułkownik Pożerski. Posiadał prawa przysługujące dowódcy pułku. Szkoła podlegała poprzez Dowództwo Szkół Jazdy Wojsk Polskich, Inspektoratowi Jazdy. Wszystkie decyzje personalne dotyczące kadry szkoły, ale także liczby uczniów, rozpoczęcia i zakończenia kursów należały więc do Inspektora Jazdy.

Zajęcia rozpoczęły się 20 marca 1919 roku. Do szkoły przyjmowano głównie młodych żołnierzy. Przedział wiekowy kandydatów musiał mieścić się między osiemnastym, a dwudziestym czwartym rokiem życia. Jednocześnie stawiano wysokie wymagania odnośnie cenzusu wykształcenia. Choć minimalne wymagania opiewały na sześć klas szkoły realnej, to preferowano kandydatów z ukończonymi studiami. Jednak nie to stanowiło istotną przeszkodę w podjęciu nauki na kursie Oficerskiej Szkoły Jazdy nr 1. Od kandydatów wymagano by posiadali własne spodnie, buty i konia. Uczeń musiał także samodzielnie pokrywać koszt utrzymania konia w wysokości 30 marek miesięcznie. Alternatywnie mógł wpłacić z góry 500 marek. Zdawało by się, że pokrywanie znaczącej części kosztów wyszkolenia powinno zwalniać słuchaczy z obowiązku odsłużenia tych nakładów po ukończeniu nauki. Niestety w tym przypadku tak nie było. Wszyscy słuchacze musieli się zobowiązać do odsłużenia czterech lat w służbie czynnej. Było to zapewne wynikiem wojennej atmosfery jaka w tym czasie nadal unosiła się w naszej części Europy. Na kurs, który trwał 9 miesięcy przyjęto jedynie 60 słuchaczy. Wśród wykładowców znalazły się takie postacie jak pułkownik Rudolf i major Grabowski. Siedziba szkoły mieściła się w Warszawie przy ul. Koszykowej.

Odznakę pamiątkową kursu stanowi stylizowana ośmioramienna gwiazda, złożona z 56 promieni. W jej centralnym punkcie umieszczony jest orzeł w koronie na czerwonym tle, wykonanym ze szklistej emalii. Pod emalią widoczne jest promieniste żłobkowanie. Pole z orłem otoczone jest białą, emaliowaną obwódką z napisem „I OFICERSKA SZKOŁA JAZDY”. Ta z kolei otoczona jest wieńcem laurowym. U spodu wieńca znajduje się zachodząca na czerwone pole podkowa. Wewnątrz skrzyżowane są dwie szable ze złoconymi rękojeściami. Piękna czteroczęściowa konstrukcja odznaki, składa się z następujących elementów: gwiazdy z wieńcem, czerwonego pola z obwódką, orła, oraz szabel z podkową. Odznaka ma wymiary 47 x 47 mm i mocowana jest na słupek z nakrętką.

Pierwotna wersja artykułu opublikowana była w magazynie „Odkrywca”, do lektury którego zachęcam.

W kwietniu tego roku na allegro zakończyły się dwie aukcje emblematów oznaki adwokata z lat dwudziestych XX wieku. Jest to wyjątkowo piękny wyrób grawerski, który swoją elegancję zawdzięcza głównie doskonałemu projektowi orła, wieloczęściowemu wykonaniu i masywności. Niestety jest to także wyrób pokryty bardzo kiepskiej jakości emalią. Widziałem kilkadziesiąt egzemplarzy tej oznaki i każda z nich miała choćby minimalne braki lub odpryski emalii.

Pierwszy z oferowanych emblematów miał ich naprawdę niewiele i z zaciekawieniem czekałem na wynik aukcji przypuszczając, że cena końcowa może być wyższa od przeciętnej. Ostatecznie oznaka została sprzedana za 1.400 zł. co mniej więcej odpowiada obecnej wartości tego przedmiotu (bez szarfy).

Zdecydowanie zaskoczył mnie wynik aukcji na której oferowano drugi emblemat. Aukcja zakończyła się ceną 3.051 zł. Jest to zdecydowanie dużo jak na egzemplarz bez szarfy. Być może warto zwrócić uwagę na fakt, że oprócz zwycięzcy podobną cenę zaoferowała tylko jedna osoba. Trzecia oferta wynosiła zaledwie 320 zł. Na czym więc polegają szczególne walor odznaki na których “poznały” się tylko dwie osoby? Omówię to od rewersu, dlatego też w taki nietypowy sposób umieściłem zdjęcia w tym poście.

Przypuszczam, że głównym wabikiem były dwa słupki na rewersie. Wszystkie znane mi egzemplarze tej oznaki mocowane są na jeden słupek z nakrętką. Jestem przekonany, że tak samo było w tym przypadku. W moim przekonaniu odznaka była reperowana przez usunięcie pierwotnego słupka i zamocowanie dwóch nowych. Być może naprawa ta była wykonana jeszcze w latach dwudziestych przez adwokata, który nosił omawiany emblemat ale wcale nie wykluczam, że jest to naprawa wykonana kilkanaście lat temu. Nie mniej jednak jestem przekonany, że obecne mocowanie jest wtórne. Uwagę zwraca przeszlifowanie metalu na rewersie, które pokrywa się z miejscem dawnego słupka oraz miejscem mocowanie dwóch nowych słupków. Nietypowe są także plamy wokół słupków. Wyglądają jak zeszlifowane ślady po lutowaniu (?). Także zakrętki wykonane z monet austriackich nie pochodzą od grawera Stanisława Lipczyńskiego. Choć w jego pracach często widać ślady zbytecznej oszczędności to trzeba przyznać, że zakrętki miał bardzo ładne i zawsze z nich korzystał.

Dowodów na to, że oznaka ulegała jakiemuś poważniejszemu uszkodzeniu i była później konserwowana jest więcej. Jeszcze na rewersie, w dolnej jego części, widoczne są dwie charakterystyczne dziurki po zerwanych nitach. Jeszcze więcej widać na awersie. Na wstędze, w miejscach gdzie uszkodzona jest emalia, widać zabrudzenia i zieloną patynę. Jest to typowe dla tej oznaki. Zastanawia jednak, dlaczego emblemat nie jest brudny na całej swojej powierzchni, a orzeł pięknie się błyszczy? Podobna zielona patyna spotykana jest często takę na rewersie oznaki. Odpowiedź jest prosta, ponieważ został wyczyszczony. Oczywiście nie jest to nic szczególnie nagannego, jeśli brud zdecydowanie przeważa nad patyną. Przypuszczam jednak, że w tym wypadku chodziło o swoiste podrasowanie odznaki i “wyciągnięcie” żywszych kolorów.

Moje oczywiste zastrzeżenia budzi próba naprawiania oznaki, przez uzupełnienie czerwonej emalii w tle jasnym lakierem. W dodatku prace te zostały wykonane dość niechlujnie. Widać wyraźny kontrast między miejscem gdzie pierwotna emalia wykruszyła się (została wytłuczona) do metalu i przebija znacznie jaśniejsze tło. Resztki lakieru w formie zabrudzeń zostały na skrzydłach orła i wieńcu laurowym między dziobem, a prawym skrzydłem. W moim przekonaniu tak naprawiany egzemplarz należy uważać za podwójnie zniszczony. Raz przez typowe zdarzenia, dwa przez nieudolnego naprawiacza.

Przypuszczam, że ten kto zaoferował za odznakę zwycięskie 3.051 zł. liczył, że włączy do zbioru ciekawą odmianę emblematu, mocowaną za pomocą dwóch słupków. Gdybym miał pewność, że słupki zostały dorobione w epoce na zamówienie adwokata, który posiadał tą oznakę, chętnie bym ją zatrzymał w zbiorze jako ciekawostkę. Może nawet był bym skłonny zapłacić o 100-200 zł. więcej za takie egzemplarz. Myślę jednak, że podwojenie ceny jest w takim wypadku przesadą. W tym przypadku mamy raczej do czynienia z nieudolną próbą naprawy zniszczonego obiektu. Dlatego też należy dwa razy zastanowić się zanim zainwestuje się w nowy, nietypowy wzór oznaki.