W dniu 31 grudnia 1935 r. Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie w sprawie stroju urzędowego niższych funkcjonariuszy sądowych i prokuratorskich¹. Było ono wydane na podstawie art. 265 prawa o ustroju sądów powszechnych z 1928 r., który nakładał na Ministra Sprawiedliwości obowiązek określenia strojów urzędowych lub odznak „urzędników, komorników, i niższych funkcjonariuszy sądowych tudzież prokuratorskich przy czynnościach urzędowych”². W przytoczonym przepisie nie ma mowy o niższych urzędnikach Ministerstwa Sprawiedliwości, z czego należy wnioskować równorzędność niższych urzędników całego wymiaru sprawiedliwości. Z tego też względu opis oznaki niższych funkcjonariuszy Ministerstwa Sprawiedliwości został włączony do niniejszego rozdziału.

Zgodnie z rozporządzeniem z 1935 r. niżsi funkcjonariusze sądowi mieli nosić strój urzędowy koloru ciemno-popielatego z guzikami złotego koloru z orłem państwowym. Strój składał się z kurtki, spodni i czapki; a zimą także z płaszcza. Zależnie od pełnionej funkcji na kołnierzu kurtki i płaszcza naszyte były fioletowe sukienne taśmy pod kątem 60 stopni. Niekiedy na taśmach nałożone były złote galony. Długość taśm na kurtce wynosiła 70 + 110 mm., a na płaszczu 120 + 130 mm. Szerokość fioletowej taśmy i złotego galonu obrazuje poniższa tabela.

Poza wymienionymi taśmami i galonami, niżsi funkcjonariusze Ministerstwa Sprawiedliwości nosili na kołnierzach także oznakę z żółtego metalu imitującego kolor złoty. Przedstawiała ona owal z wpisanymi inicjałami „MS”. Identyczna oznaka noszona była na otoku czapki. Wzór i wielkość oznaki określał załącznik do rozporządzenia.

Noszenie stroju służbowego, a więc także opisywanych oznak było obligatoryjne w trakcie pełnienie służby. Choć rozporządzenie weszło w życie na początku 1936 r., to nie można jednoznacznie podać daty od której oznaki były noszone. Wynika to z faktu, że miały być wprowadzane wraz ze wymianą mundurów na nowe.

Niestety nie udało mi się znaleźć zdjęcia przedstawiającego autentyczną oznakę z epoki. Dlatego jeśli ktoś z czytelników ma taką oznakę, będę zobowiązany za kontakt.

Odznaka wzorowego funkcjonariusza służby więziennej została ustanowiona ustawą o Służbie Więziennej¹ z 1959 roku. Była jedną z nagród przyznawanych funkcjonariuszom za ofiarność lub dobre wyniki w służbie. Zgodnie z przywołaną ustawą jej wzór określił Minister Sprawiedliwości zarządzeniem z 27 maja 1960 roku². Dokument ten wykraczał poza delegację ustawową i poza wyglądem regulował także kwestie związane z nagradzaniem odznaką. Zgodnie z nim mogła być ona nadawana „funkcjonariuszom i pracownikom służby więziennej, którzy w okresie co najmniej 5 lat nienagannej pracy w więziennictwie wyróżnili się w tej pracy szczególnie dodatnimi wynikami oraz swoją postawą moralno-polityczną”³. Przy tak określonych warunkach, jedynym obiektywnym kryterium był czas służby. Zdjęcia archiwalne wskazują, że posiadanie odznaki nie było powszechne, co może wskazywać na to, że nie było to kryterium jedyne. Z drugiej strony wiadomo, że odznakę nadawano także funkcjonariuszom którzy nie mogli się pochwalić nienaganną służbą⁴. Można więc przypuszczać, że była to nagroda dla funkcjonariuszy z dłuższym stażem pracy i postawą moralno-polityczną odpowiadającą władzy ludowej.

Odznakę nadawał Minister Sprawiedliwości na wniosek dyrektora Centralnego Zarządu Więziennictwa lub z urzędu. Posiadał on także kompetencję do odebrania odznaki w razie gdyby uznał, że odznaczony funkcjonariusz lub pracownik służby więziennej swoim postępowaniem lub zachowaniem nie zasługiwał na dalsze jej posiadanie. Odznaczeni zobowiązani byli informować o zgubieniu, zniszczeniu lub kradzieży odznaki lub legitymacji swoich bezpośrednich przełożonych lub Centralny Zarząd Więziennictwa.

Zarządzenie obowiązywało od dnia 1 lipca 1960 roku. Pierwsze nadanie odznaki zaplanowano na dzień 22 lipca 1960 roku. Odznaczeni dekorowani byli osobiście przez Ministra Sprawiedliwości lub osoby przez niego upoważnione. Wręczano je w kwadratowym pudełku wykonanym z tektury i oklejonym granatowym fakturowanym papierem. Poza tym odznaczony otrzymywał legitymację. Odznakę należało nosić na prawej piersi w wielkości naturalnej lub jako miniaturę.

Zarządzenie określało wygląd odznaki następująco: „Dolną część odznaki stanowi nieforemne, od góry nie zamknięte koło, zakończone fragmentami liści laurowych oraz napisem “Za wzorową służbę”. Wewnątrz koła na czerwonym tle umieszczony jest miecz skrzyżowany z pochodnią i literami “SW”. Górną część odznaki stanowi stylizowany orzeł. Wysokość odznaki wynosi 30 mm, a szerokość 25 mm.”

Odznaka noszona była na słupku z nakrętką. Najczęściej spotkać można odznaki z aluminiową nakrętką z oznaczeniem „MENNICA PAŃSTWOWA”. Rzadziej spotkać można zakrętki z takim samym oznaczeniem, ale wykonane ze stopu miedzi. Na rewersie odznaki spotkać sygnatury złożone z jednej lub dwóch liter. Przykładowe sygnatury to: T, C, SK, JE, czy RK.

Wydaje się, że wszystkie znane egzemplarze zostały wykonane z jednej matrycy i bite w stopie miedzi. Jedyna dostrzegalna różnica związana jest z wyglądem płomieni pochodni na odznace. W części odznak zaznaczona jest granica między pochodnią a płomieniem. W pozostałych odznakach różnicy tej nie widać i całość wygląda jak obrysowany konturu pochodni z płomieniem. Ponieważ głębokość detalu w centralnej części odznaki jest minimalna, różnica ta przypuszczalnie wynika ze zużycia matrycy lub choćby mniejszej siły nacisku przy biciu odznaki. Czerwone tło odznaki zostało pokryte przeźroczystą emalią o głębokiej tonacji, pod którą widać chropowatą powierzchnię. Daje to wizualny efekt szklistości.

Oznaka oficerów sądownictwa w Wojsku Wielkopolskim została wprowadzona rozkazem dziennym DG nr 192 p. II par. 8, z 15 lipca 1919 r.; oraz rozkazem DG nr 209 p.S par.3, z 12 sierpnia 1919 r.

Oznaka przedstawia literę “S”, co najprawdopodobniej oznacza skrót od słowa “sądownictwo”, umieszczoną na wypustce koloru wiśniowego. Tak oznaczony kołnierz, pozbawiony był biało-czerwonej wstążeczki. Kolor wiśniowy przyjęto jako kolor całego Korpusu Sądowego. Poza wypustkami kołnierza kolor ten widoczny był także na wypustkach przy szwach spodni i rogatywki. Oznaczenie oficerów Korpusu Sądowego w tym kształcie funkcjonowało do stycznia 1920 roku.

Załączone zdjęcie przedstawia oficera Korpusu Sądowego z widoczną oznaką. Niestety nie udało mi się ustalić jego nazwiska. Przypuszczam jednak, że zdjęcie zostało wykonane między lipcem 1919 roku, a styczniem 1920 roku.

Przeglądając jedną z przedwojennych publikacji trafiłem na zdjęcie generała dywizji (ówcześnie już w stanie spoczynku) Kazimierza Ładosia. Warto zwrócić uwagę na detal, jakim jest odznaka pamiątkowa Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego przekręcona o 90 stopni w lewo.

foto: 16. Dywizja Piechoty – 10cio letnia rocznica istnienia 1919-1929, Grudziądz 1929