Początki Zegrzyńskiego ośrodka szkolenia łączności sięgają 1919 roku, kiedy to 13 września powołano do życia Obóz Wyszkolenia Oficerów Wojsk Łączności. Jednostka pod dowództwem ppor. Gustawa Bernaczka skupiała Kurs Aplikacyjny Służby Łączności, Szkołę Oficerską Wojsk Łączności z kursem telegraficznym i radiotelegraficzny, oraz Szkołę Podchorążych Wojsk Łączności. Niestety w warunkach prowadzonej ówcześnie wojny nie udało się w pełni rozwinąć działalności. Komendanta Bernaczka powołano do służby liniowej, a jego miejsce zastąpił mjr Stanisław Rymszewicz. Unormowanie sytuacji przyszło wraz z przejściem armii na etat pokojowy. W ramach zmian w strukturze szkolnictwa wojskowego 31 maja 1921 roku zmieniono nazwę ośrodka na Obóz Wyszkolenia Wojsk Łączności. W jego skład wchodziły dwie szkoły: Szkoła Podchorążych Wojsk Łączności i Centralna Szkoła Podoficerska Wojsk Łączności. Praktyka szybko i negatywnie zweryfikowała tą strukturę. Tak więc już w 1922 roku do obozu włączono kursy uzupełniające dla oficerów, a poprzednie dwie szkoły zmieniono w kompanię szkolną podchorążych rezerwy łączności i kompanię szkolną podoficerów. 10 kwietnia 1923 roku zmieniono nazwę ośrodka na Obóz Szkolny Wojsk Łączności. Mniej więcej w tym samym czasie dowództwo Obozu objął płk Andrzej Miączyński. W 1925 roku na bazie istniejących oddziałów utworzono kursy oficerskie, kompanię szkolną, kurs podchorążych rezerwy i kurs podoficerów zawodowych. Dodatkowo przy Obozie prowadzono kurs kobiecego personelu pomocniczego juzistek. W międzyczasie funkcje dowódców Obozu pełnili płk Emil Kaliński i ppłk Tadeusz Jawor.
Ostatecznie 27 lipca 1929 roku doszło do utworzenia Centrum Wyszkolenia Łączności. Było to jednostka o szerokich zadaniach. Miała szkolić oficerów, podoficerów, specjalistów łączności, a nawet personel pomocniczy. W ramach komisji doświadczalnej prowadziła także badania naukowe. Do tak postawionych zadań należało skonstruować odpowiednią strukturę organizacyjną. Dowódcy batalionu podchorążych rezerwy łączności podlegała kompania szkolna telegraficzna i kompania szkolna radiotelegraficzna. Dowódcy batalionu szkolnego podoficerów zawodowych podlegała kompania szkolna podoficerów zawodowych łączności, kompania szkolna podoficerów zawodowych pułków broni i kompania juzistów. Ponadto w Centrum funkcjonowały jeszcze kursy oficerskie i kursy juzistek. W 1935 roku uproszczono strukturę szkolenia podchorążych łączności. Zlikwidowano istniejącą w Warszawie Szkołę Podchorążych Inżynierii i od nowego roku szkolnego skupiono szkolenie podchorążych w ramach Szkoły Podchorążych Łączności. Wchodziła ona w skład Centrum i zorganizowana była z czterech kompani. Szkolili się w niej podchorążowie wojsk łączności służby stałej i rezerwy, oraz podchorążowie rezerwy piechoty przygotowywani do służby w łączności piechoty. W tym momencie Centrum praktycznie zdominowało szkolnictwo łączności Wojska Polskiego. Kolejnymi komendantami Centrum Wyszkolenia Łączności byli mjr Stanisław Hegner-Szymański (1929-1931), ppłk Wacław Dahlen (1931-1932), ppłk. Edward Wolski (1932-1933), płk Heliodor Cepa (1933-1934), płk Jan Kaczmarek (1934-1939), oraz na krótko przed rozpoczęciem wojny ppłk Romuald Najsarek.
Ponieważ szkoły będące prekursorkami Centrum posiadały swoje odznaki pamiątkowe, dość szybko doszło także do ustanowienia odznaki pamiątkowej Centrum Wyszkolenia Łączności. W dniu 9 stycznia 1930 roku przesłano do Ministerstwa Spraw Wojskowych wzór odznaki pamiątkowej Centrum Wyszkolenia Łączności. Wraz z projektem przesłano także regulamin. Niestety w zasobach archiwum zachował się do dnia dzisiejszego tylko regulamin.
Postanowienia regulaminu odnoszące się do wyglądu odznaki poddają pod wątpliwość, czy został on ostatecznie przyjęty w tym kształcie. Nie ulega bowiem wątpliwości, że wizerunek rewersu nie odpowiadał jego zapisom. Regulamin przewidywał, że odznakę stanowić będzie biały krzyż maltański. Jego ramiona pokryte miały być białą emalią i okolone złoconym brzegiem. W centralnej części krzyża znajdować miała się emaliowana na czarno tarcza ze złotymi inicjałami CWŁ, oznaczającymi Centrum Wyszkolenia Łączności. Tarcza ta okolona byłaby dwoma emaliowanymi obwódkami. Wewnętrzna miała mieć kolor chabrowy, a zewnętrzna czarny. Tak więc kolory emalii dobrano tak, aby nawiązywały do tradycyjnych barw łączności. Odznaki miały być produkowane w dwóch wersjach. Opisana powyżej i wykonana ze srebra miała być nadawana oficerom, a zapewne także osobom odznaczonym za szczególne zasługi dla Centrum lub Wojska Polskiego. Natomiast odznaki dla szeregowych miały być wykonane z białego metalu i pokryte farbami olejnymi zamiast emalii. Przyjęcie takiego rozwiązania wiązało się zapewne z wysokim kosztem wykonania, który ponoszony był przez odznaczonego. Obie odznaki miały mieć szerokość i wysokość 40 mm. Średnica tarczy z monogramem szkoły miała wynosić 15 mm. Także rewers odznaki miał być identyczny dla obu wersji wykonania. Regulamin przewidywał, że opatrzony on będzie numerem widocznym na legitymacji, nazwą kursu, oraz datami rozpoczęcia i zakończenia nauki. Jak wiadomo na podstawie zachowanych egzemplarzy, nie przyjęto proponowanych rozwiązań odnośnie rewersu. Z większą rezerwą należy odnieść się do przepisu regulaminu mówiącego o umieszczaniu adnotacji na rewersie odznaki wydanej w zastępstwo zagubionego egzemplarza. Regulamin mówi, że w takim przypadku odznakę z oznaczeniem duplikat. Odznakę taką wykonywano co prawda na koszt odznaczonego, choć na zamówienie Centrum. Nie udało się dotrzeć do żadnego egzemplarza potwierdzającego taką praktykę. Także wobec braku numeracji na odznakach, oznaczanie kolejnego egzemplarza nazwą duplikat wydaje się być bezcelowe. Nie są mi znane także egzemplarze wykonane z metalu i malowane. Być może zrezygnowano z niej na rzecz bardziej atrakcyjnej wizualnie odznaki emaliowanej. Odznaka mocowana jest na słupek z nakrętką.
Zgodnie z treścią regulaminu odznaka pamiątkowa miała być noszona na lewej kieszeni munduru oficerskiego, cztery centymetry poniżej jej zapięcia. W przypadku szeregowców była noszona na wysokości trzeciego guzika kurtki mundurowej. Przewidziano także możliwość noszenia odznaki przy stroju cywilnym. Należało wtedy odznakę wpiąć w lewą klapę surduta. Najwyraźniej nie liczono się z możliwością nadania odznaki pamiątkowej CWŁ kobiecie. Przyjmując opisane w regulaminie kryteria nadawania odznaki, ich łączna ilość powinna wynosić około 2.000 – 2.100 egzemplarzy. Nie jest to jednak odznaka spotykana tak często w obrocie kolekcjonerskim, ani nawet na przedwojennych zdjęciach, żeby uznać taki szacunek za prawdopodobny.
Odznaka była nadawana przez Komendanta, bez potrzeby wyrażenia specjalnej zgody innych podmiotów. Wyjątek od tej zasady stanowił osoby uhonorowane odznaką za szczególne zasługi dla Centrum, lub Wojska Polskiego. W ich przypadku o nadaniu odznaki decydowała uchwała zebrania ogólnego oficerów Centrum, zatwierdzona przez Komendanta. Spośród kadry szkolnej, odznakę pamiątkową otrzymywał każdorazowo nowy Komendant Centrum Wyszkolenia Łączności oraz oficerowie i podoficerowie zawodowi po przesłużeniu w Centrum dwóch lat. Jednak główny trzon odznaczonych stanowili absolwenci Szkoły Podchorążych Rezerwy Łączności. Ukończenie tej szkoły z pozytywnym wynikiem było najczęstszą przesłanką przyznania odznaki pamiątkowej Centrum Wyszkolenia Łączności. Warto także wspomnieć o oryginalnym zastosowaniu odznaki pamiątkowej jako elementu nagrodowego w stosunku do absolwentów innych kursów CWŁ. W myśl statutu oficerowie, podoficerowie zawodowi i szeregowi niezawodowi, którzy ukończyli dowolny kurs prowadzony w CWŁ z wyróżnieniem, otrzymywali odznakę. Takie rozwiązanie czynią odznakę pamiątkową i nagrodową jednocześnie. Jest też interesującym wkładem w tradycję odznak polskich szkół wojskowych.
Jako dzień nadania odznaki przewidziano dzień promocji oraz 15 sierpnia jako dzień święta żołnierskiego. Najprawdopodobniej odznaczony otrzymywał jedynie legitymację. W myśl regulaminu odznakę można było bowiem nabyć jedynie za okazaniem legitymacji. To może główna przyczyna dla której znanych jest znacznie mniej odznak, niż potencjalnie ich nadano.
Tak jak w przypadku większości odznak, przewidywano możliwość pozbawienia odznaczonego prawa do jej noszenia. Kompetencja taka przysługiwała Komendantowi CWŁ. Każdą swoją decyzję w tej sprawie musiał on jednak ogłosić w rozkazie dziennym szkoły. Odebrania prawa do noszenia odznaki mogło nastąpić w przypadku gdy odznaczony karany był sądownie za czyn hańbiący lub w innej dowolnej formie za dezercję lub samowolne oddalenie się. Tej samej restrykcji podlegali oficerowie wykluczeni z korpusu oficerskiego przez oficerski sąd honorowy. Szczególny tryb pozbawienia prawa do noszenia odznaki przewidziano dla osób odznaczonych za szczególne zasługi. Odznakę można było im odebrać w tylko w takim samym trybie w jakim im ją przyznano. Z tym jednak wyjątkiem, że uchwała ogólnego zebrania oficerów musiała być zatwierdzona przez dowódcę Okręgu Korpusu, a nie Komendanta CWŁ.
Wprowadzenie odznaki pamiątkowej Centrum Wyszkolenia Łączności miało szczególne znaczenie z punktu widzenia omawianego tematu, ponieważ wiązało się z unieważnieniem dwóch innych odznak pamiątkowych szkół łączności. Chodzi o odznakę pamiątkową Szkoły Podchorążych Wojsk Łączności i odznakę Centralnej Szkoły Podoficerskiej Wojsk Łączności. Osoby zainteresowane historią Centrum Wyszkolenia Łączności odsyłam do doskonałej książki Zbigniewa Wiśniewskiego „Szkolnictwo, nauka i technika wojsk łączności w latach 1921-1939”.
Pierwotna wersja artykuły była opublikowana w magazynie Odkrywca, do czytania którego zachęcam.