Articles from October 2017

Zainteresował mnie ostatnio medal zakładu urszulanek w Poznaniu za pilność i wychowanie, który we wrześniu wystawił w swojej ofercie sklep Kolekcje_AP. Ten drobiazg o wymiarach 25,5 x 29,5 mm. (mierzony bez ucha) wybity był w srebrze i najprawdopodobniej wręczany wyróżniającym się uczennicom poznańskiej pensji urszulanek. W sumie nie ma w tym nic szczególnego, a podobnych medali było jeszcze kilka. Moją uwagę zwrócił jednak ascetyczny projekt, który nawiązuje raczej do stylistyki medali XVIII wiecznych niż drugiej połowy XIX wieku, kiedy faktycznie powstał. Ze względu na owalny kształt, uwypuklony rant i czcionkę z szeryfami, moje pierwsze skojarzenie nawiązało do medalu Virtuti Militari według wzoru z 1792 roku. Dlatego też sądziłem, że medal może pochodzić z okresu przed powstaniem listopadowym. Dopiero opis oferty rozwiał wątpliwości. Okazało się bowiem, że zakład urszulanek działał w latach 1857-1875.

Szukając bliższych informacji na temat medalu natrafiłem na interesujący artykuł Beatrix Banaś pod tytułem “Urszulanki Polskie w dobie ‘kulturkampfu’ (1871-1877)“, opublikowany w tomie VII “Naszej Przeszłości” z 1958 roku. Opisuje on działalność zakładu urszulanek w Poznaniu i Gnieźnie. Pierwszy z nich, zgodnie z twierdzeniem opisu aukcji otworzony został w 1857 roku. Działały w nim: szkoła elementarna, wyższa szkoła żeńska (podzielona na dwa oddziały: pensjonat i eksternat) oraz roczne seminarium nauczycielek (tzw. selekta). W latach 70-tych XIX wieku, w związku z sekularyzacją i germanizacją szkolnictwa niemieckiego, nakazano zamknięcie zakładu i przeniesienie uczennic do innych szkół. Ponieważ dalsze działanie klasztoru bez możliwości prowadzenia szkoły utraciło sens, siostry podjęły decyzję o przeniesieniu się do Krakowa, gdzie otworzyły nową szkolę. Zakończenie roku szkolnego po raz ostatni miało miejsce w Poznaniu w dniu 18 czerwca 1875 roku. W trakcie tej uroczystości wręczone zostały świadectwa i nagrody. Niestety nie udało mi się ustalić, czy wśród nagród znajdowały się także omawiane medale.

Szczęśliwie okazało się, że informacja o omawianym medalu pojawiła się w “Berliner Blätter für Münz-, Siegel- und Wappenkunde“, w tomie drugim, wydanym w Berlinie w 1865 roku. Zaprezentowano go w kategorii nowe medaliony (neueste schaumünzen) pod pozycją 130. Informacja ta wskazuje, że najprawdopodobniej medal został wybity po raz pierwszy w 1865 roku. Nic nie wskazuje aby medal zakończono nadawać wcześniej niż nastąpiło przeniesienie zakładu do Krakowa. Tym bardziej, że przez cały okres jego działalności, dyrektorowała mu matka Bernarda Morawska. Była ona osobą o silnym charakterze i można przypuszczać, że nie zrezygnowała by z pomysłu nadawania medalu bez wyraźnej potrzeby. Dlatego można przyjąć założenie, że medal nadawany był przez dziesięć lat. Niestety, nawet gdyby przyjąć tą hipotezę za pewnik, nie można z całą pewnością powiedzieć, że wybito dokładnie dziesięć medali. Przede wszystkim dlatego, że pierwotne zamówienie mogło opiewać na większą ilość egzemplarzy. Nie wiadomo także, czy medal udzielany był co roku, czy też nieregularnie. Wreszcie nie wiadomo czy medal mogła otrzymać tylko jedna uczennica w danym roku, czy kilka z nich. Można jedynie przypuszczać, że ze względu na skromną sytuację finansową zakładu i wykonanie medalu w srebrze, jego nakład był niewielki.

W książce J. Fedorowicz i J. Konopińska “Marianna i róże: życie codzienne w Wielkopolsce w latach 1890-1914 z tradycji rodzinnej” dowiadujemy się, że medale nagrodowe udzielane były także uczennicom zakładu urszulanek we Wrocławiu. Z przekazu tego wiemy się, że medal był przynajmniej dwustopniowy – złoty i srebrny. Kontekst informacji nie wyklucza jednak, że mógł istnieć także medal brązowy. Otwiera to pytanie o ewentualną wielostopniowość medalu poznańskiego.

Dzięki uprzejmości Archiwum Domu Krakowskiego Sióstr Urszulanek otrzymałem informację, że zachowały się szczątkowe dane na temat wręczania w zakładzie krakowskim złotych medali za postępy w nauce i koleżeńskość. Były to przynajmniej dwa przypadki wręczenia medalu przed wybuchem wojny światowej. Znów nie wiadomo, czy te dwa ustalone przypadki wyczerpują całość nadań. Ciekawe są jednak motywy ich wręczenia które wskazują, że medal wręczany był po zakończeniu całego czteroletniego cyklu nauki. Być może podobna reguła dotyczyła medalu zakładu sióstr urszulanek w Poznaniu.

Zgodnie z otrzymanym przeze mnie zapewnieniem w Archiwum Domu Krakowskiego (które przejęło dokumentację zakładu w Poznaniu) nie zachowały się dokumenty wskazujące na osoby odznaczone prezentowanym medalem zakładu Poznańskiego, ani dokumenty księgowe pozwalające ustalić czas jego nadawania i wielkość nakładu. Nie pozostaje mi więc nic innego, jak skończyć ten wpis większą ilością pytań niż odpowiedzi.

Są książki, które należy krytykować i takie, które należy czytać krytycznie. Do grona tych drugich niewątpliwie należą “Medale Polskie 1901-1944” autorstwa Jacka Strzałkowskiego. Książka została wydana w 1981 roku i na swój czas była przełomowa. Do dzisiaj jest jedną z klasycznych i podstawowych pozycji w biblioteczce każdego kolekcjonera medali. Przełomowy i odważny był także pomysł opisania wszystkich medali wyemitowanych w wybranych czasie. Zawsze żałowałem, że nikt nie odważył się opracować analogicznej pozycji dla XIX wieku, choć Jacek Strzałkowski zapowiadał, że jest na ukończeniu prac nad taką pozycją, a większość z nich znajduje się w katalogu Emeryka Hutten-Czapskiego. Dlatego też nie będzie ujmą dla jej autora jeśli powiem, że książka się nieco zdezaktualizowała i wymaga od czytelników krytycznej analizy. W czasie kiedy była pisana, dostęp do źródeł publicznych i prywatnych był bardziej ograniczony niż dzisiaj. Także możliwość przetwarzania danych była nieporównywalna, co w szczególności dotyczy możliwości wykonywania i reprodukowania zdjęć. W konsekwencji wiemy dziś o medalach więcej, niż w latach 80-tych i powinniśmy z tej wiedzy korzystać. Dowodem na to, jest przedmiot dzisiejszego wpisu, czyli medal nagrodowy krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych.

Wedle wspomnianego katalogu Jacka Strzałkowskiego medal (poz. 70) po raz pierwszy był nadany w 1888 roku. Stempel rytował Stefan Czaplicki, czego potwierdzenie znajduje się pod popiersiem cesarza Franciszka I na awersie medalu. Na rewersie umieszczony był napis “SZKOŁA KRAKOWSKA SZTUK PIĘKNYCH ZASŁUŻONEMU”. W dalszej części grawerowane było imię i nazwisko wyróżnionego oraz rok nadania wyróżnienia.

To co umknęło uwadze Jacka Strzałkowskiego, to odmiana medalu polegająca na odmiennym rysunku rewersu. Widnieje na niej napis “AKADEMIA SZTUK PIĘKNYCH W KRAKOWIE ZASŁUŻONEMU”. Podobnie jak w pierwszym przypadku, w dalszej kolejności grawerowane było imię i nazwisko wyróżnionego oraz rok nadania. Ponieważ znany jest mi medal pierwszego wzoru z 1906 roku oraz medal nowego wzoru z 1908 roku należy stwierdzić, że zmiana w wyglądzie medalu nastąpiła w 1907 lub 1908 roku. Jednocześnie zmiany te nie zostały odnotowane w opisywanym katalogu. Najprawdopodobniej dlatego, że późniejszy medal nie by notowany w żadnym zbiorze publicznym, na podstawie których przygotowywany był katalog. Wreszcie nie mogę wykluczyć, że Jacek Strzałkowski tej różnicy nie zauważył, ponieważ sam jej początkowo nie zauważyłem. Być może zasugerowałem się katalogiem Strzałkowskiego. Po co miałem szukać różnic, skoro ktoś za mnie wcześniej dokonał kwerendę. Dlatego bądźmy czujni i nie polegajmy tylko na tym co przeczytamy.